Στην ψυχολογία της προσωπικότητας, ως αυτό-θυματοποίηση ορίζεται η άποψη που υιοθετείται από το άτομο ότι δεν έχει τον έλεγχο, επομένως ούτε και την ευθύνη, για ό,τι του συμβαίνει με αποτέλεσμα να κατηγορεί εξωτερικούς παράγοντες για τα δεινά του (Weber, 2013). Σύμφωνα με το άτομο, η ευθύνη βαραίνει αποκλειστικά τους άλλους.

Όλοι έχουμε κάνει το θύμα κάποια στιγμή στη ζωή μας, είτε κατηγορώντας τη μικρή μας αδερφή για το σπασμένο βάζο, είτε λέγοντας ψέματα στην δουλειά μας ότι αργήσαμε επειδή είχε απίστευτη κίνηση στο δρόμο (και όχι επειδή μπορεί να ξεκινήσαμε μισή ώρα αργότερα από το σπίτι!). Η αυτό-θυματοποίηση έχει ως στόχο να αποποιηθεί το άτομο τις ευθύνες του, κυρίως για ο,τιδήποτε το οδήγησε σε αρνητικό αποτέλεσμα, να προκαλέσει οίκτο και τελικά να αποφύγει τις συνέπειες. Είναι αλήθεια ότι προσωρινά αυτό επιτυγχάνεται. Μακροπρόθεσμα όμως, η υιοθέτηση του ρόλου του θύματος απομακρύνει τους ανθρώπους γύρω μας και τους κάνει ιδιαίτερα επιφυλακτικούς απέναντί μας.

Η αυτό-θυματοποίηση είναι μια μαθημένη συμπεριφορά και οι αιτίες της βρίσκονται συνήθως στην παιδική μας ηλικία.  Μέσα από βιώματα και εμπειρίες πού είχαμε σαν παιδιά, μαθαίνουμε αν και κατά πόσο μπορούμε να ελέγξουμε γεγονότα και καταστάσεις και πόσο υπεύθυνοι είμαστε για τις επιλογές μας και τις συνέπειες (Rotter, 1996; Pervin &John, 2001).  Σημαντικό ρόλο παίζει και ο συναισθηματικός δεσμός που αναπτύξαμε με τους γονείς μας, γιατί καθορίζει το πώς συσχετιζόμαστε με άλλους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της ζωή μας.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που κάποιος αναλαμβάνει το ρόλο του θύματος. Με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να χειριστεί ανθρώπους και καταστάσεις, να στρέψει την προσοχή πάνω του, να προκαλέσει τον οίκτο και τη συμπάθεια, αλλά και να δικαιολογήσει την απραξία  και τη στασιμότητά του.

Ένα θύμα δε γίνεται αντιληπτό αμέσως. Στην αρχή εμφανίζεται ως ένα πολύ συμπαθές πρόσωπο, κάπως ταλαιπωρημένο από τη ζωή του. Στη συνέχεια όμως, η ανάγκη για συμπόνια και η έλλειψη υπευθυνότητας είναι εξουθενωτικές για τους γύρω του, οι οποίοι τελικά τον απομονώνουν. Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά ενός θύματος;

1. Δεν αναλαμβάνει ποτέ την ευθύνη των πράξεων και των συμπεριφορών του. Προτιμά να αγνοεί το ρόλο που έπαιξε σε διάφορες καταστάσεις και να μεταθέτει τις ευθύνες του στους άλλους ή στις συνθήκες.
2. Μένει στάσιμος στη ζωή του. Όταν κάποιος πιστεύει ότι είναι στο έλεος των άλλων ή της μοίρας, νιώθει ανίκανος να δημιουργήσει, να αλλάξει, να εξελιχθεί. Όταν ερωτηθεί γι αυτή του τη στασιμότητα, οι δικαιολογίες αφορούν πάντα στους άλλους και στις καταστάσεις. Στην πραγματικότητα όμως, αυτό είναι δικαιολογία για την έλλειψη συγκεκριμένου πλάνου και θάρρους.
3. Εμμένει σε παλιές ατυχίες, όπου μπορεί πραγματικά να πληγώθηκε, και τις χρησιμοποιεί ως όπλα για να δικαιολογηθεί ή για να μην αναλάβει την ευθύνη.
4. Δεν μπορεί να διεκδικήσει τις επιθυμίες και τις ανάγκες του, συνήθως λόγω έλλειψης της ικανότητας της διεκδίκησης και του θάρρους. Η ζωή του συνήθως περιλαμβάνει μοτίβα υποτακτικότητας και παθητικότητας που μειώνουν την αυτοπεποίθηση και την επιθυμία για προσωπική εξέλιξη.
5. Γίνεται ύπουλος και χειριστικός, εκφράζοντας εμμέσως την αδυναμία που αισθάνεται να συσχετιστεί με τους άλλους με πιο υγιείς δεσμούς.
6. Δείχνει έλλειψη εμπιστοσύνης, είναι ανασφαλής και καχύποπτος και θεωρεί ότι κατά καιρούς, όλοι έχουν στραφεί εναντίον του.
7. Δεν έχει όρια στις σχέσεις του και δε βάζει τέλος σε άσχημες συμπεριφορές απέναντί του.
8. Έχει συχνές διαμάχες γιατί αισθάνεται ότι συνεχώς κάποιος του επιτίθεται, κάποιος θέλει το κακό του. Δεν μπορεί να επιλέξει τις μάχες του. Κάθε μάχη γι αυτόν είναι πόλεμος και βρίσκεται σε διαρκή άμυνα.
9. Αποζητά τον οίκτο. Καθώς δεν μπορεί να έχει συνέχεια συμπόνια και συμπάθεια, προσπαθεί να προκαλέσει οίκτο για να διατηρήσει τις σχέσεις του.
10. Απαιτεί συνεχή κατανόηση από τους άλλους, ενώ δε νιώθει την ανάγκη να δώσει εξηγήσεις για τη συμπεριφορά του. Αντίθετα περιμένει από τους άλλους να τον δικαιολογήσουν και να καταλάβουν γιατί συμπεριφέρθηκε με συγκεκριμένο τρόπο.
11. Είναι απόλυτος απέναντι στη συμπεριφορά των άλλων. Ασκεί αυστηρή κριτική, δε δείχνει κατανόηση και δεν αφήνει περιθώρια λάθους στους άλλους. Ο ίδιος όμως δεν αντέχει την κριτική στο πρόσωπό του.
12. Βρίσκεται σε μια διαρκή σύγκριση με τους άλλους και έχει συνεχώς την ανάγκη της επιβεβαίωσης.
13. Παραπονιέται και γκρινιάζει συνέχεια. Ακόμα και όταν συμβαίνει κάτι θετικό, θα βρει τι λείπει και θα παραπονεθεί γι αυτό.
14. Θυμώνει με τους ανθρώπους που τον απομακρύνουν από κοντά τους, θεωρώντας τους αποκλειστικά υπεύθυνους για τη διάλυση της σχέσης.
15. Πιστεύει ότι είναι υπεύθυνος άνθρωπος και ότι οι άλλοι εκμεταλλεύονται την καλοσύνη του.

Η αυτό-θυματοποίηση έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία του ατόμου. Δεν μπορεί να δημιουργήσει και να διατηρήσει σχέσεις εμπιστοσύνης και συνεργασίας, δεν έχει σταθερούς φίλους και γρήγορα απομονώνεται από τους άλλους. Επίσης, είναι επιρρεπής στις καταχρήσεις, τις αγχώδεις διαταραχές και τις διαταραχές της διάθεσης. Η αλλαγή αυτής της νοοτροπίας απαιτεί πολύ προσωπική δουλειά και χρόνο αλλά επιβραβεύει το άτομο με προσωπική εξέλιξη και στενές, ικανοποιητικές σχέσεις.